De Europese Unie koppelt voortaan het te ontvangen budget aan de rechtsstaat van een land. Polen, Hongarije en ook Slovenië dreigden met hun vetorecht, waarna een compromis werd bereikt. Eerst moet het Europese Hof een uitspraak over de situatie van de rechtsstaat in een land doen. Opvallend is dat de ministaat Malta zich stilhoudt over de invoering van deze sanctie. Het eiland ligt ook onder vuur vanwege schending van de rechtsstaat. Daarnaast is daar drie jaar geleden de journalist Daphne Caruana Galizia vermoord. Is dit een slimme strategie om buiten schot te blijven? Of is dit een doorbraak voor Europa in de jarenlange schending van de ‘rule of law’ en de paspoortenhandel op het eiland?

 

Het lijkt als een normale, warme winter in een Mediterraan land in de hoofdstad Valletta. Een straatmuzikant speelt op zijn accordeon, mensen lopen souvenirwinkeltjes in en uit. De zon schijnt fel op de witgele huizen met houten balkons in groen, rood en blauw. Aan het einde van de straat is de zee te zien, waar bootjes rustig voorbijvaren. Dat normale beeld wordt midden in de straat verbroken. Daar staat een monument ter nagedachtenis aan de aanval van de Ottomanen op de Maltezers. Dit monument is nu provisorisch als een gedenkplek voor de vermoorde journaliste ingericht. Er staan foto's en er branden rode waxinelichtjes op het trapje voor het monument, met daarop de tekst ‘justice’. 

 

“Het leven op Malta is als leven in een slechte roman. Je zou niet geloven dat op zo'n klein eiland, met een marginale bevolking, zoveel misdaad en gekheid aan de hand zou zijn. " - Daphne Caruana Galizia

 

De moordzaak 

Daphne Caruana Galizia was de bekendste en invloedrijkste onderzoeksjournalist van het eiland. Op 16 oktober 2017 werd zij opgeblazen door een autobom toen zij wegreed van haar huis in Bidnija om eten te halen. Haar laatste woorden op haar website: “Er zijn overal waar je nu kijkt boeven. De situatie is wanhopig.” Vlak voor haar moord zat Caruana Galizia op een schatkamer van wel 200.000 gelekte documenten die, als en wanneer ze werden vrijgelaten, het land tot in de kern zouden schudden, zowel financieel als politiek. Eén van haar onthullingen: De affaire ‘gouden paspoorten’. In drie EU-landen, waaronder Malta, is het mogelijk om voor 800.000 euro een paspoort te krijgen. Al op 16 januari 2014 werd Malta hier door de Europese Commissie en het Europees Parlement op gewezen.

 

Omdat Europa geen harde sanctiemiddelen heeft tegen de verkoop van paspoorten, vindt deze verkoop vandaag de dag nog steeds plaats. Het Europees Parlement schrijft in een rapport over de rechtsstaat in Malta dat er in 2019 minimaal vijf gevallen zijn geweest waarbij begunstigden van een Maltees paspoort werden beschuldigd van ernstige financiële delicten. Daphne bracht de onthulling over deze paspoorthandel als eerste naar buiten. 

 

17 Black

Ook schreef ze vlak voor haar dood een cryptisch bericht over het bedrijf 17 Black. Dit bedrijf was opgezet door een aantal ministers om extra privégeld te ontvangen via belastingontwijking in het buitenland en voor corrupte aanbestedingen. Dat heeft wat uitleg nodig. In 2013 stelde Joseph Muscat zich kandidaat voor het premierschap. Hij had de belofte om de energiekosten met ten minste vijfentwintig procent te verlagen door de bouw van een nieuwe energiecentrale. Het voorgestelde energiebedrijf van Muscat zou op vloeibaar aardgas draaien, wat goedkoper en schoner is dan de zware stookolie die toen gebruikt werd. “Onder mijn hoede zal ik deze kanker- en astmafabriek sluiten. We moeten onze mensen redden. Ik wil niets horen van een kind dat ziek wordt”, zei Muscat tijdens zijn campagne.

 

De volgende morgen werd hij mede dankzij deze campagne verkozen tot premier. Bijna 72 uur na de verkiezingswinst werd het bedrijf 17 Black opgezet door een accountantskantoor genaamd Nexia BT. Tot nu toe deelt Nexia BT geen details in de Maltese rechtbank. Dit accountantskantoor is internationaal, en heeft ook een Nederlandse afdeling, Nexia Nederland. De eigenaar van 17 Black is Yorgen Fenech, de belangrijkste zakenman van het eiland. Dit bedrijf mocht, onder de noemer Electrogas, de energie leveren voor het eiland. Volgens een e-mail in de Panama Papers zouden de stafchef van de toenmalige premier, Keith Schembri en de nu inmiddels afgetreden minister van toerisme in het Labour-kabinet hiervoor betalingen tot twee miljoen dollar ontvangen van 17 Black. Daarnaast zou Schembri 100.000 euro smeergeld hebben ontvangen van de eigenaar van Nexia BT, die deze zogenaamde gouden paspoorten levert. 

 

Dat Daphne op het spoor was gekomen van 17 Black, was voor de betrokkenen mogelijk een bedreiging. “Zoek iemand om Daphne te vermoorden'', zei Keith Schembri, de belangrijkste assistent van de voormalige premier Joseph Muscat in 2017 tegen de meest invloedrijke zakenman van het eiland Yorgen Fenech. Dit werd onthuld tijdens een verhoor op donderdag 5 november 2020 van de politie in de rechtbank. Vervolgens sprak Yorgen Fenech met Schembri over een plan om moordenaars in te huren dat € 120.000 zou kosten. Inmiddels helpt Europol ook mee in de zoektocht naar bewijsmateriaal over de drie ingehuurde mannen.

 

Dat de belangrijkste stafchef van de voormalige premier nauw betrokken lijkt geweest bij deze moordzaak, in een land in Europa, is een pikant detail. Oud-premier Joseph Muscat moest daarom 4 december 2020 voorkomen voor de Maltese rechtbank. Hij noemde tijdens het verhoor het werk van Caruana Galizia ten tijde van haar moordzaak ‘irrelevant’. Daarnaast trok hij het openbaar onderzoek in twijfel. Op 7 december 2020, een week later, heeft de huidige premier van Malta Robert Abela aangekondigd een tijdslimiet te willen instellen in het openbaar onderzoek. Abela is naar voren geschoven vanuit dezelfde partij als voormalig premier Muscat.

 

Sterk gepolitiseerd

Malta was tot 1964 een kolonie van Engeland. Nu is het onafhankelijk. Veel van de Engelse cultuur is vandaag de dag nog zichtbaar op het eiland: zo rijden de auto’s aan de linkerkant van de weg en kent het land een tweepartijenstelsel. Of je bent van de Labour Partij (rood), of je bent van de Nationalistische Partij (blauw). Malta is sterk gepolitiseerd. Dat Malta zo gepolitiseerd is, is mede te danken aan het feit dat de beide politieke partijen in het bezit zijn van een eigen radiozender, een eigen televisiezender en eigen kranten. Deze kanalen zorgen ervoor dat politieke partijen hun boodschap makkelijk kunnen verkondigen en veel mensen dit volgen. Zo ook als de onthullingen van een onafhankelijke journalist hen niet aanstaat. Deze onthullingen kunnen makkelijk rechtgezet worden via de eigen kanalen, wat de corruptie in stand houdt.                          

Op de Labour-televisiezender sprak men met regelmaat over 'de heks uit Bidnija'.

De Labour Partij is sinds 2013 de regerende partij op het eiland. Daphne Caruana Galizia was van de andere ‘blauwe’ partij. Zij schreef veel over mysterieuze deals van ministers en de toenmalige premier Muscat. De voormalige stafchef van de premier wordt nu verdacht voor het opdracht geven voor de moordzaak.

Malta in Cijfers:

  • Vertrouwen in nationale overheid nam van 2018 op 2019 af met 12% (63 ->51%, EU gemiddelde: 34%) (Eurobarometer, 2019/2020)
  • 77% van de Maltese inwoners heeft in 2020 aangegeven achter het beleid te staan dat EU-budget wordt gekoppeld aan de staat van de rechtsstaat (Eurobarometer, 2019/2020)
  • Sinds de moord zijn er twee nieuwe anti-corruptie Ngo’s opgericht
  • De persvrijheid op Malta is van positie 47 in 2017 naar plek 81 in 2020 gezakt in de World Press Freedom Index. De organisatie Reporters Without Borders publiceert deze lijst jaarlijks en heeft Malta gemarkeerd als ‘problematisch’.

 

Hoe kwam Malta bij de EU?

Als landen willen toetreden tot de Europese Unie, dan moeten zij voldoen aan de zogeheten ‘Criteria van Kopenhagen’. Hierin staat onder andere dat landen “stabiele instellingen hebben die de democratie, de rechtsstaat, de eerbiediging van de mensenrechten en het respect voor minderheden waarborgen”. In 2004 werd Malta aan deze criteria getoetst en toegelaten tot de Unie. Wanneer een land niet meer voldoet aan de ‘Criteria van Kopenhagen’, dan kan na een stemming de artikel 7-procedure worden ingezet. Dat betekent dat de toetsing opnieuw wordt uitgevoerd. Het Europees stemrecht van een land kan worden ontnomen wanneer een land niet meer aan deze criteria voldoet. Zo werd in 2017 een onderzoek gedaan naar Hongarije, waarbij voor het eerst deze artikel 7-procedure werd ingezet. Hongarije, die niet meer aan de criteria voldeed, zou dan sanctie krijgen. Daar is het niet van gekomen. Polen blokkeerde de procedure, waardoor de nodige unanimiteit ontbrak.

 

In 2018 gingen de drie zoons van Daphne naar Straatsburg. In de trein stelden ze een motie op om een speciale rapporteur voor Malta te benoemen, vanwege de in hun ogen institutionele zwaktes. Ze hadden een middag om handtekeningen van raadsleden voor de motie op te halen. Diezelfde avond kregen ze toen ze een bericht dat hun motie meer handtekeningen had ontvangen dan ooit tevoren in de geschiedenis van de Europese raad. Het was de eerste keer dat een ander land dan Rusland binnen Europa een speciale rapporteur kreeg toegewezen. Deze speciale rapporteur werd Pieter Omtzigt. Zijn mandaat is eind 2020 afgelopen, en het is de vraag welke invloed Europa hierna kan uitoefenen op de ministaat. 

 

Druk uitoefenen vanuit de Europese Unie is niet altijd makkelijk. De Europese Commissie en het Europees Parlement bestaan uit samengevoegde partijen van meerdere landen. Zo zit de Labour Partij van Malta in dezelfde partij als Frans Timmermans (PvdA). En dat is zichtbaar. In 2019 ging Frans Timmermans op campagne met voormalig premier Joseph Muscat, vlak nadat de onthullingen bekend werden over de politieke betrokkenheid van het Labour-kabinet bij de moordzaak. Op het podium sprak Timmermans erover dat Malta er “beter voor staat dan vijf jaar geleden”, en dat de ministaat “leiderschap toont”.

 

Ondanks de hoeveelheid problemen op het eiland, zou het toch nadelig kunnen zijn als Malta geen onderdeel van de EU was, denkt oud-ambassadeur van Malta, Joop Nijssen. Hij was van 2015 tot 2018 de schakel tussen Nederland en Malta. Een intensieve periode, waarin de moord plaatsvond én de ministaat het EU-voorzitterschap had. Van het samenwerken in Europees verband wordt uiteindelijk iedereen beter, denkt hij. “Kijk bijvoorbeeld naar de periode van het Spanje van Franco (voormalig president van Spanje, red.) tot nu. Daar zie je toch dat het land enorme ontwikkelingen heeft doorgemaakt, mede dankzij de Europese eenwording.” 

 

 

Nijssen noemt een voorbeeld. “Op Malta is online gaming enorm groot. Veel bedrijven uit die sector vestigen zich graag op de ministaat, omdat het land bekend staat als belastingparadijs.” Ook daarom heeft het een voordeel dat Malta onderdeel is van de Europese Unie, denkt Nijssen. “Kijk naar de mate waarin landen economisch voordeel kunnen hebben van hun eigen belastingbeleid. Dat is voor de Maltese economie natuurlijk best een belangrijke factor. De hele online-gokbedrijvensector is daarop gebaseerd. Dat kun je buiten de EU laten gebeuren, maar binnen de EU heb je meer mogelijkheden om dat te reguleren. Onder andere door internationale afspraken te maken. Dat is voor omliggende landen gunstig, zodat niet alle bedrijven zich op één eiland concentreren.”

 

Er zijn echter ook mensen die denken dat de EU wel eens beter af zou kunnen zijn zonder de ministaat. Eén van deze mensen is Henri de Waele, hoogleraar Europees Recht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “De EU dacht altijd de boel stabieler te kunnen maken door veel landen aan tafel te zetten in Brussel zodat alles beter zou worden. Achteraf gezien was dat misschien een beetje naïef en was het beter als er wat meer door werd gedacht: is het economisch profijtelijk? En haal je politiek gezien niet nog meer problemen binnen dan je zou moeten willen? Het was misschien beter geweest een soort associatieverdrag met het land te sluiten in 2004 of Malta samen met een aantal andere landen in de wachtkamer te zetten. Als we landen er weer uit zouden kunnen zetten, dan zou Malta samen met enkele anderen wel de eerste kandidaat zijn om de wacht aangezegd te worden. Ik denk dat dit soort instrumenten, om er in ieder geval voor te dreigen om te vertrekken, nog ontbreken in de Europese gereedschapskist.”

 

 

EU probeert grip te krijgen

Op veel problemen rondom de corruptie kan de Europese Unie geen sancties leggen, omdat ze volgens de huidige Europese afspraken nationaal geregeld moet worden. Volgens Europarlementariër Sophie In ‘t Veld zal dat ook moeilijk veranderen. In ‘t Veld: “Het betekent dat landen dan macht en zeggenschap naar de EU moeten overdragen. Ook Nederland wil dat niet. Maar tegelijkertijd hebben we wel last van dit soort landen. Dus blijf je in die cirkel zitten.”

 

Toch is er sinds dit jaar na jarenlang praten met de ‘probleemlanden’ wel een ontwikkeling gaande. Misschien zelfs wel baanbrekend te noemen. Een meerderheid van de Europese Commissie stemde voor om de budgetten van de landen te laten afhangen van de rechtsstaat. Concreet betekent dat als de rechtstaat in een land niet op orde is, dat er dan geld wordt ingehouden. Nicholas Aiossa van de Ngo Transparancy International strijdt al jaren voor deze sanctie, en is licht optimistisch: “Hierbij kunnen onder andere zaken als de grote macht van de premier (die zelf bijvoorbeeld ook rechters benoemd) aangepakt worden. We hebben een extra tool om een deel van de problemen aanpakken.”

 

Het is de vraag in hoeverre deze tool ook toe te passen is op de rechtsstaat Malta. De Europese Commissie heeft de sanctie waarin het EU-budget met de rechtstaat wordt gekoppeld als volgt geformuleerd: “Geen onafhankelijke rechters; geen correctie van willekeurige of onwettige besluiten; belemmering beroepsprocedures, en zaken als belastingfraude en belastingontwijking zijn ook reden om in te grijpen, net als het inperken van burgerlijke vrijheden.”

 

De Europese Commissie is nu een procedure gestart richting Cyprus en Malta vanwege de omstreden paspoorthandel. Beide landen hebben daarom aangekondigd hun huidige verkoopsystemen stop te zetten. In de Maltese media stelde premier Robert Abela dat ze nu de paspoorten tegen contant geld (nu wordt het geld overgemaakt, red.) moeten verkopen om de zorg voor kinderen met kanker te blijven financieren. Volgens de zoon van Daphne, Matthew Caruana Galizia, wordt hiermee kanker gepolitiseerd en de huidige corruptie in stand gehouden, zo schrijft hij op Twitter: “In werkelijkheid zouden we met de hoeveelheid geld die onder zijn regering aan de kleptocratie is verloren, de zorg tientallen jaren kunnen financieren."

Slim spel

Toch denkt De Waele dat er nog wel iets positiefs kan gebeuren nu Malta zich stilhoudt over het nieuwe rechtsstaatmechanisme: “Het is eigenlijk wel een slim spel wat de Maltese overheid op dit moment speelt binnen de Europese Unie door zich stil te houden. Daardoor gaat alle aandacht naar Polen en Hongarije. De kans is best groot dat het in Malta de komende tijd eerst nog slechter moet worden. Maar uiteindelijk zullen ook zij aan een aantal essentiële onderdelen van deze regel gehouden worden.”